Anadolu Hatayi’leri (Anadolu)

Anadolu toprağının yetiştirdiği ozanlardan “Hatayi” birden fazla olmaları, şiir ve edebiyat konusu olduğu için ancak uzmanlar bunları birbirinden ayırabilir. Yada kullandıkları farklı mahlaslardan anlayabiliriz. Hatayiler, eserleri içerisinde yol değerlerini bir kısmını günümüze taşımasını sağlayan ozanlardır. Hatayilerin deyiş, nefes, semah ve gülbenkleri her cem töreninde okunmaktadır. Cem’e katılan dede, ana ve diğer canlar özellikle şah beyitleri okunduğunda Hatayi veya Şah sözcüğü söylendiğinde ona, gıyaben niyaz (kıyam ederler) ederler, saygılarını sunarlar. oysa Alevi toplumu, bu deyişin veya duazın “Şah Hatai” veya “Şeyh Hatai” ye ait olduğunu algılamaktadırlar. Bizim ozanlarımız “Şah” kelimesini, şiirlerin son kıtasında kendi isimlerini veya Şah kelimesini kullanırlar. Şiirlerin son kıtaları aidiyet belirtir ki bu şiir yazmanın kabul gören ortak kuralı olarak kabul görür. Anadolu’da halk arasında herhangi bir şiir okunduğunda onun “Bu şiirin hatayisi kimdir” diye sorulur. Şiirlerin son kıtalarında kullanılan Hatayiler yazan, düzenleyen ve dillendirenin kim olduğunu belirtir.

Anadoluda Şah sözcüğü zamanı bilinmemektedir fakat eskiden beri kullanılan bir sözcüktür. Örneğin “Ana” sözcüğü Sümerler döneminde beri Anneler için kullanılan bir sözcük olup, günümüzde de söylenmektedir. O dönemlerde Osmanlı Padişahlarına Hünkâr, Sultan, Hükümdar ünvanları kullanılırdı. O dönemde Anadoluda popüler olan Şah sözcüğünü, Safevi şeyhi olan “Şeyh İsmail”, 1502 yılından sonra “Şah” ünvanını kullanmaya başlar. Osmanlı Devleti’nin de yöneticisi ve 9. padişahı yeminli Alevi düşmanı Yavuz Sultan Selim’dir. Yavuz Selim, bilindiği gibi Alevileri kılıçtan geçiren bir diktatördür. Alevi kasabı, elindeki Alevi kanı kurumadan dünyadaki bütün müslümanları temsilen, 88. İslam halifesi oldu. Sanata ve şiire düşkünlüğü bilinmektedir. Çaldıran savaşında Şah İsmail’in yenilgisiyle sonuçlanan savaşta, Yavuz Sultan Selim, İsmail’e ait ne varsa almak istediğinde ünvanını da kullanmaya başlar. Yavuz Selimin örnek Şiirlerinden;

Sanma Şahım

Sanma Şahım/herkesi sen/sadıkane/ yar olur

Herkesi sen/ dostun mu sandın/ belki/ ağyar olur

Sadıkane/ belki/ alemde bir/ serdar olur

Yar olur/ ağyar olur/ serdar olur/ didar olur (www.antoloji.com) . 11.5.2001

Yavuz Sultan Selim’in örnek şiirinde kullandığı Şah mahlası ile Şah İsmail’e hitaben yazmayacağı kesindir. Kendine unvan vererek, şiir dilinde Farsça’yı kullanarak pek çok şiir ve nesir kaleme aldı. Şiir yazmada o kadar mahirdi ki, dönemin İran şahına dahi Farsça kaleme aldığı şiir ile rekabet etmiştir. Yavuz Sultan Selim’in kaleme aldığı başka bir dörtlüğünde ise;

Bülbül gibi gülistan bostandan ayrı düştüm

İstemem altın kafes vatandan ayrı düştüm

Ey gam öldürme beni bu hicran gecesinde

Zira bir güneş yüzlü handandan ayrı düştüm

(www.fikriyat.com) 09.02.2024

Yavuz Sultan, biraz daha yaşasaydı, Şah mahlası ile şiirler yazmaya devam etseydi, Alevilerin Yavuz’u anmaları tabii ki beklenemez. Fakat yine de adam şah mahlasını kullanmış.

Safevi Şii Şeyhi Şah İsmail, Azeri Türkçesiyle şiirler, beyitler, rubailer ve mesneviler yazan bir şairdir. İran Şahı Hatai, şiirlerinin mahlaslarında sadece “Hatai” yi (Şah Hatai’yi kullanmaz) kullanır, Şahın yazdığı eserlerin Alevi inancı ve yoluyla alakası yoktur. O kendi Acem kültüründen ve edebiyatından esinlenmiş ve kendi edebiyatına katkı sağlamıştır. Şah İsmail’in külliyatı adlı eser British müzesinde vardır.

Nejat Birdoğan’ın yapmış olduğu Şah Hatai kitabında aruzlu şiirlerinin Azeri Türkçesinden dilimize çevrilmiş olarak sunulan örnek çalışmalardan;

Eyledim bünyan evvel bende ez nam-ı huda

Ol yaratmış server-i Merdan Aliyyü’l Murtaza

Aziz olma ey gönül münkir gerekmez ehl-i dil

Haktaala buyruğudur mür elinde ejdeha

İt rakipler tan ederse Hatai Hakk’a sal

Olma gamkin kim sana kıldığnı haktan tapa… (Birdoğan, 2001: 189).

Ne Kadar da Türkçeleştirseler, kelimelerin tam karşılığı bulunmadığında uyum ve ahenk bozulacağından bazı kelimelere dokunulmadığını düşünmekteyiz. İran Şahının külliyatı içerisinde günümüz Türkçesiyle uyumlu bir dille yazılmış Pir Sultanın şiirleri de mevcuttur. İsteyen canlar inceleyebilirler. Şah İsmailin eserlerini Cemlerde dillendirdiği algısını yaymak, Şii İsmail’i Alevi yapmaktır. Yedi uluların içerisinde yer verilen bu şairi posta oturtup cem yapmasını söylemektir. Talip, Musahip, Pir, Ana, Dede ve Kadın erkek eşitliği Şah İsmail Kültüründe yoktur. Oysa Şah İsmailin cem yaptığı, musahibinin kim olduğunu, döndüğü semahlardan kimse bahsetmez ve hiçbir tarihçi yazamaz. Çünkü yoktur.

Osmanlıda vergilerin yüksek olması, yoksuluk, açlık ve devletin Kızılbaş, Çepni, Tahtacı kesimlerine fazla baskı yapıp sürekli sürgünler yaşatması, yaşamı çekilmez hale getirmişti. Abdal Musa’nın eski mekânı ve dergâhı olan Antalya, Teke civarında, 1511 yılında İsyan başlar. İki kez Osmanlı ordusu yenilgiye uğrar. Bursa yakınlarına kadar gelen İsyancılar, daha sonra yönünü Anadolu içlerine çevirir. Bu dönemi Osmanlının saray tarihçisi, Hoca Sadeddin’nin Tacü’t- Tevarih adlı çalışmasından alıntılayan Birdoğan’dan alıntılayarak anlatalım. Birkaç kez Osmanlı ordusunu yenen, sonunda bastırılan Şahkulu ayaklanmasından kurtulanlar, Safevilere sığınır. Şah İsmail ile Osmanlı padişahı, 2. Bayezid arasında saygı ve sevgiye dayalı bir ilişki var, ondan dolayı Şah İsmail, 2. Bayezid’e baba diye hitap etmektedir. Şah Kulu osmanlı ile tutuştuğu savaşta Erzincan yöresinde yaralanır ve hakka yürür. kalanlar ise canlarını kurtarmak için Safevilere sığınırlar. Sığınanlar Şah İsmail tarafından sorguya çekilir. Şah İsmail; “Babam Sultan Bayezid Han Hazretlerinin koruyucu gölgesinde bunca zamandan beri çoluk çocuğunuzla ferahlık içinde yaşarken ne de gerekti ki boynunuzdan bağlılık lalesini çıkarıp ayaklanma doruğuna tırmandınız? Verilen yanıtları, yalvarlamaları benimsemeyen Şah İsmail kendilerine acımadı. “Müslüman kanı dökmek gaza değildir.” Deyip, tüm beyleri öldürttü, geri kalanları bağışladı. Bu olaydan kısa bir süre sonra Sivas Koyulhisardan başlatılan isyanla Sivas kuşatılır. 20 Temmuz 1512’de ayaklanmanın önderi Nur Ali Halife öldürülünce, isyan sona erer. Bu dönemde Osmanlı tahtında Yavuz Selim oturmaktaydı. Bu olayın da Şah İsmail’in çıkarttığı iftira olarak atılır. Savaştan kaçan insanları, kaynar kazanlara attırarak, öldürttüğünü bazı tarafsız tarihçiler yazmaktadırlar (Birdoğan. 2001:17).

Kısaca özetlersek, Şah İsmail ve Yavuz Selim dönemi, tarımla ve hayvancılıkla uğraşarak gelir elde etme dönemidir. Tek gelir kaynakları bu uğraşla elde ettikleri vergilerle ordular ve saraylar beslenir. Onun için ne kadar fazla toprağın ve üzerinde çalışacak insanın varsa ve ne kadar fazla hayvanlar olursa daha fazla zengin olursunuz anlayışı temelinde savaşırlar. O dönemde savaşların tamamında din ve inanç farklılıkları gerekçe edilmekteydi. Bu iki imparatorluk arasında kalan, onların ikisinde de farklı olan bugünkü adıyla Aleviler defalarca kırım ve sürgün yaşamışlardır. Tamamen yok olmaktansa bir uzlaşma yolu olarak Hz. Ali ve Ehl-i Beyt taraftarları olduklarını kabul etmişler. İmparatorlukların asimilasyonları dışında kendi istekleri ile kendi cemlerine ve dualarına Muhammed’i ve Ali’yi montajlayıp, deyişlerindeki Hatayi’lerini de, Şah Kulu yiğitlerini öldürten, Safevi Şah Hatai’sine evirmiş ve yaratılan bu algılarla beş yüz yıldır taşımaktalar.

Anadolunun Toprakları üzerinde, Alevi kültürel yapısı içerisinde gıdasını alan ve aynı zamanda, Güzel yazma, genellikle estetik kurallara bağlı kalarak ölçülü yazma sanatı olan Hat sanatına Alevi yol bilgilerini işlemişlerdir. Ozanların sözlü hitapları ile mahlas olarak kendilerine;

Can Hatayi
Derdimend Hatayi
Derviş Hatayi
Hatayi
Hatayi Baba
Kul Hatayi
Pir Hatayi
Sultan Hatayi
Şah Hatayi
Şıh Hatayi

Eseri yazanlar olarak son kıtalarına işlemişlerdir. Hat Arapça ‘hatt’ mastarından türeyen yazı, çığır, yol ve çizgi anlamına gelmektedir. Hat kelimesi, terim olarak “Arap yazısını estetik ölçülere bağlı kalıp, güzel bir şekilde yazma sanatı (hüsn-i hat)” anlamında kullanılmıştır. Ansiklopediler kaligrafi sözcüğünün karşılığı olarak, 16. yüzyılda Hat sanatı ya da hüsn-ü hat veya kaligrafi yazı sistemleri ve yazı öğeleri kullanılarak geliştirilen, sıklıkla dekoratif amaçla kullanılan, bir görsel sanat türünü oluşturdu. Selçuklu ve Osmalı döneminde çokça tercih edilen ve hattatlar tarafından adeta bir inci gibi işlenen hat sanatı günümüzde çağdaş bir tanımı ise “işaretlere anlamlı, ahenkli ve hünerli bir şekilde biçim verilmesi sanatı” şeklindedir. Belirli bir yazı stiline yazı tipi, hat türü, el veya alfabe gibi tanımlanabilir.

Şiir yazanlar yazan çizen anlamında kullandığı “Hat” sözcüğüne Türkçeye uyum ve lirik bir ifade sağlaması için Hatayi veya Can Hatayi gibi kelimenin önüne ve arkasına ek getirerek farkındalık yaratmıştır. Ayrıca Osmanlı topraklarında şiirin, deyişin ve sazın yasak olduğunu Şeyhülislam Ebussuud Efendi kadısı fermanlarından bilmekteyiz. Anadolu Hatayileri diye isimlerini verdiğimiz ozanlarımız hakkında hiçbir tarihsel kaynak yoktur. Bu duruma bir yorum yapmak gerekirse; Şiir yazan ve okuyan tespit edilirse idamdan başlayan cezaları göze alması gerekmektedir. Cezalardan kaçınmak için Safevi Şahı algısı yaratma ihtiyacı duymuş olabilirler diye düşünmek gerekir. Şah İsmail ise şiirlerinin tamamında “Hatai” şeklinde yazmıştır. “yi” eki Şah İsmail’de yoktur. Fakat algı mühendisleri bunların ne kadarını değiştirdi bilinmez.

Özellikle Hatayiler ve “Hatai” şiirlerinin analizini ancak dilbilim uzmanları olan linguistikçiler, morfoloji ve fonoloji uzmanlarının çalışma yapmaları ile netlik kazanacaktır. Bizler bu çalışmamızda toplumda bütün” Hatayi”li mahlaslı yazılan şiirlerin, Safevi Şii önderi Şair Şah İsmail’e mal etmenin algısının toplumda yanlış yer ettiğine vurgu yapmak istedik. Yaratılan bu yanlış algının günümüzde hala sürdülmesini sağlayan bazı Dedeler ve Ozanlar hatalarının farkına varıp yaratılan yanlış algının yönetilmesini sonlandırırlar umudundayız.

Eserlerinden Bazıları:

Gerekmez

Yolcu yürüyorsan ihlas Hak ile

Zerrece gönlünde güman gerekmez

Sil süpür evini kalbin pak eyle

Gönül aynasıdır duman gerekmez

Bir kişinin eli her yerde olsa

Hiç fayda getirmez terkisi dolsa

Musahibden gizli lokmalar alsa

Ondan sana gelen iman gerekmez

Musahib mürebbi yolda bir kişi

Dili söyler amma dokunmaz dişi

Tamama erdirir tuttuğu işi

Er yükü gevherdir saman gerekmez

Mürebbi müsahip cesette canım

Mürebbi imanım müsahip dinim

Aşinayım yolda aksa da kanım

Önü yahşi sonu yaman gerekmez

Can Hatayi’m derki düştük bu derde

Zavallı sofudan kalkmıyor perde

Gördün ki bir lokma geldi bir yerde

O lokma çiğ ise yemen gerekmez

Gel

Bağdan bağa öte öte

Bülbül gel bizim bağa gel

Bizden sana gelmez hata

Bülbül gel bizim bağa gel

Her gülü bitirir toprak

Gövdeden yetirir yaprak

Temaşa eyle renge bak

Bülbül gel bizim bağa gel

Gül gönüllerin yasıdır

Cümle çiçeğin hasıdır

Gülü sevmeyen asidir

Bülbül gel bizin bağa gel

Birbirinin serindendir

Güzellerin terindendir

Alnındaki nurundandır

Bülbül gel bizim bağa gel

Ağlar Can Hatayi’m ağlar

Yar yitiren kara bağlar

Yaz bahar olduğu çağlar

Bülbül gel bizim bağa gel

Geldim

Aman hey erenler mürüvet sizden

Öksüzüm garibim ihsana geldim

Bu yetim halime merhamet eylen

Ağlayı ağlayı meydana geldim

Şah’ın bahçesinde bir garip bülbül

Efkarım artmakta halim pek müşkül

Koparmadım asla kokladım bir gül

Kafir oldum ise imana geldim

İkilik perdesi yoktur özümde

Birliktir muradım özüm sözümde

Gece gündüz daim Hak niyazında

Kıblegahım Şah’ı Merdan’a geldim

Gönül şahinini saldım havaya

Akıl sefinesin vermişim zaya

Yüzüm süregeldim ben hak-i paye

Derdimend Hatayi ihsana geldi

Hacı Bektaş

Gece gündüz hayaline yanarım

Bir gece rüyama gir Hacı Bektaş

Günahkarım günahımdan bizarım

Özüm dara çektim sor Hacı Bektaş

Yandı bu garip kul nedir çaresi

Yine tazelendi yürek yaresi

Onulmaz dertlere derman olası

Bu senin bendindir sar Hacı Bektaş

Derdimin dermanı yaramın ucu

Dört güruh mevcuttur güruh-i Naci

Belinde kemeri başında tacı

Yüzünde balkıyor nur Hacı Bektaş

Sadıkların sıdkı aşığın renci

Pirlerin hem piri gençlerin genci

Hem derya hem sadef hem dür hem inci

Hem umman hem ırmak göl Hacı Bektaş

Gahi bulut olup göğe ağarsın

Gahi yağmur olup yere yağarsın

Ay mısın gün müsün kanden doğarsın

Ilgıt ılgıt eser yel Hacı Bektaş

Arının yaptığı bala benzersin

Şu gurbet illerde gönlüm eğlersin

Bend edip de ikrarına bağlarsın

Sailin sattığı kul Hacı Bektaş

Derdimend Hatayi eyler niyazı

Ulu pir katardan ayırma bizi

Bu mahşer günüdür isteriz sizi

Özümüz dardadır car Hacı Bektaş

Bizim

Eğer tarikatten haber sorarsan

Ol Şah-ı Mardan’dır pirimiz bizim

Göregeldiğimiz yeri ararsan

Kırklardan ayrılmış sürümüz bizim

Biz kamiliz kamile kem bakmayız

Rıza katarında taşra çıkmayız

Cehenem var diye korku çekmeyiz

Burda sorulmuştur sorumuz bizim

Şükür olsun gerçeklere baş koştuk

Çiğimiz kalmadı güzelce piştik

Ne yoldan ne farzdan sünnetten düştük

Bine sayılmıştır birimiz bizim

Kazancı meydana hemen getirin

Eksiği var ise siz de bitirin

İşte musahiplik yurdu oturun

Bir can gediğidir erimiz bizim

Derviş Hatayi yol erkan sürenler

Her dem pişman olur bunda yelenler

Bin kana bir mürvet dedik erenler

Gerçekler yeridir darımız bizim

Bulunur Mu?

Evvel başta kulak verelim şuna

Aşktan daha iyi din bulunur mu

Eyüb şükür ile erdi lutfuna

Yabancı arıda bal bulunur mu

Ahmet çıktı arşa cevlan eyledi

Hakk’ın cemalini seyran eyledi

Halil İsmail’i kurban eyledi

Ab-ı zemzem gibi göl bulunur mu

Bizimçün kurulu dünyanın yayı

Tarifine yetmez harf ile sayı

Hayli seyr eyledim güneşle ay’ı

Ol mehpare gibi ay bulunur mu

Hak yeri gönüldür hem köşkü yüce

Ne fetva kar eder ne molla hoca

Dosta pervanedir gündüzle gece

Öyle bir mübarek gün bulunur mu

Sekiz uçmak yedi tamu kapısı

Toplanan kulların geldi hepisi

Korkusun çektiğim sırat köprüsü

Ondan ona doğru yol bulunur mu

Hazır olun yüce divan kurulsun

Sağından solundan defter verilsin

Hak sahibi hakkım deyü sarılsın

Orda yalancıya yer bulunur mu

Derviş Hatayi’m der şahım da bile

Bir amel kazan ki temel edile

Cennet-i alaya var güle güle

Girip soranlara yer bulunur mu

Arif Ol

Bir güzelin vücudunun şehrine

Bak nazar eyle de hemen arif ol

Metaını indir dükkan içine

Yok nazar eyle de hemen arif ol

Seyret özge erenleri göresin

Tabib sarar yüreğinin yarasın

Meydan açıp muhabbetin çırasın

Yak nazar eyle de hemen arif ol

Hercai güzele koşma başını

Hercailik edip atar taşını

Müşteri bulursan çöz kumaşını

Dök nazar eyle de hemen arif ol

Beş vakit farzdan da sünnetten de kaç

Özüne danış da müşkülünü seç

Hakikat tarlaya marifeti saç

Ek nazar eyle de hemen arif ol

Hatayi’m der rahmetmezem yalana

Özün teslim eder kendi gelene

Hak Adem’dir Adem Hak’dır bilene

Bak nazar eyle de hemen arif ol

Var

Vücudum şehrini seyran eyledim

Bir köşenin yetmiş iki yolu var

Evvel altmış altısına uğradım

Onbirinin türlü türlü hali var

Yedi kapı vardır arşın katında

Dördü zahirinde üçü batında

Gördüceği bir kişinin zatında

Üçyüz altmış altı yeksan kulu var

Bir bedestanı var kırk da dükkanı

Bini alır bir sarraftır satanı

Dört direği on ikidir nişanı

Türlü türlü gevheri var la’li var

Kimse bilmez ol gevherin kıymetin

On dört kalesi var yapısı metin

Kalenin kilidin açması çetin

Kilidinin otuz iki dili var

Destur olmayınca ben açamadım

Kıldan köprüsü var ben geçemedim

Ağlayıp güleni ben seçemedim

Ondan gayrı daha çok müşkülü var

Karıncanın göğe ağdığın gördüm

Baykuşun deveyi sağdığın gördüm

Bir anadan beş kız doğduğun gördüm

Bir babanın doksan dokuz oğlu var

Doksan dokuz oğlan ne yedi içti

Beş kızın lebinde gülleri açtı

Oğlanın birisi deryaya düştü

Oynar güler yüzer hala gölü var

Biri dört eri var hala kızım der

Biri beş anam var ben öksüzüm der

Biri on kuzum var dahi bozum der

Ol koyunun memesi yok südü var

Ol koyunun südü ne tatlı acı

Onun ona göre vardır muhtacı

Mebdeyim bahçede üç gül ağacı

Herbirinin on altışar gülü var

On gülün birine elim uzattım

Gülü şimdi alma dedi bozatlım

Bülbüllerin marifetin gözettim

Gülşanı yok amma kırk da dili var

Hatayi’m bu sırra ereyim dersen

Şardaki sultanı göreyim dersen

Sualsiz cennete gireyim dersen

Hak cemine diri değil ölü var

Bulmalı

Serseri meydanı değil bu meydan

Gafil yürümeyip hazer olmalı

Geri dur veyahut düş yaman huydan

Öz özünde özge zikir bulmalı

Efsaneden beri eyle halini

Rıza ile sen bend eyle dilini

Hilhattan temaşa eyle yolunu

Tenin kesip kanın o dur bulmalı

Gaziler nadanı istemez nider

Her ot kökü üzre uzayıp gider

Çekirdek telifi aslına eder

Arayıp bir özge bimar bulmalı

Hatayi Baba der dönen nadandır

Ol dergaha doğru giden kervandır

Musahib mürebbi dindir erkandır

Bir er bu dergaha yeder bulmal

Talib İsen

Eğer talib isen bu diyarı gez

Marifete koymasınlar çobanı

İlimin irfanın kıymetin bilmez

Girer marifette söyler yalanı

Mahluku kovdular ün etti deyi

Şeytanı kovdular kin etti deyi

Nefisler öldürdün kan ettin deyi

Anda tutsak eylediler Şaban’ı

Kırdığını elin ile saragör

Mamur eyle dört duvarın öregör

Kendi günahını kendin göregör

Bir gün sana sual sorar zebani

Kendini koyup da eli söyleyen

Haddinden aşırı derya boylayan

Günbegün üstüne günah eyleyen

Kızgın sac üstünde yanar tabanı

Hatayi Baba’yım böyle söylerim

Evliya yoluna meyil bağlarım

Ben ağlarsam garip garip ağlarım

Herkesin çektiği kendi cananı

Abdal Musa’ya

Genç ilinde gonca gibi görünen